Museum Het Rembrandthuis wijdt dit voorjaar, van 23 februari tot 18 mei 2008, een omvangrijke tentoonstelling aan het getekende en gedrukte werk van Maria Sibylla Merian en haar dochters. Op de tentoonstelling zijn ongeveer honderd werken aanwezig, afkomstig uit tientallen prentenkabinetten, die een goed overzicht geven van het veelzijdige werk van Maria Sibylla Merian. De tentoonstelling wordt vergezeld door de gelijknamige catalogus van Ella Reitsma.

Drie landen, drie vrouwen en twee disciplines
Maria Sibylla Merian werd in 1647, als de dochter van Matthäus Merian de Oude (een bekende prentkunstenaar in die tijd), geboren in Duitsland, in Frankfurt am Main. Al op jonge leeftijd leerde ze schilderen van haar stiefvader Jacob Marrel en op haar dertiende begon ze al met het onderzoeken en kweken van zijderupsen. Het was het begin van een levenslange passie.

In 1665, Merian is dan achttien, trouwt zij met de architectuurschilder Johann Andreas Graff en twee jaar later kregen ze hun eerste dochter: Johanna Helena. In 1678 kregen ze hun tweede dochter, Dorothea Maria. In deze periode publiceerde ze ook haar eerste boeken. In 1675 verscheen het "Neues Blumenbuch" ('Nieuw bloemenboek') waarin ze allerlei bloemen gedetailleerd heeft weergegeven. Later, in 1677 verschenen nog twee delen. In 1679 verscheen "Der Raupen wunderbare Verwandlung und sonderbare Blumennahrung" Dit boek waarin ze ze de levenscyclus van verschillende vlinders afgebeeld en beschrijft, vormt de opmaat naar haar magnus opus uit 1705: "Metamorphosis Insectorum Surinamensis ". De tussenliggende jaren zijn voor Merian turbulent: ze verlaat haar man in 1685 om zich in datzelfde jaar samen met haar dochters te vestigen in het Friese Wieuwerd. Ze sloot zich aan bij de de Labadisten, een religieuze groepering die leefde naar het ideeëngoed van Jean de Labadie. In haar Friese periode zette ze haar onderzoek naar rupsen en vlinders gewoon voort.

De religieuze gemeenschap kwam in zwaar weer terecht (de financiële situatie was sterk verslechterd en de gemeenschap was ten prooi gevallen aan een epidemie) en Merian verhuisde met haar dochters naar Amsterdam. Daar zette ze haar onderzoek naar de 'bloedeloze dieren' voort. Maar niet meer op de manier zoals ze in Frankfurt en Friesland gewend was. Ze moest in het centrum van Amsterdam immers de directe leefomgeving van haar geliefde insecten ontberen. Daarvoor in de plaats kreeg ze toegang tot vele natuurhistorische collecties van de gegoede burgers. De exotische vlinders die ze op deze manier onder ogen kreeg en het feit dat haar dochter trouwde met Jacob Hendrik Herolt, die handelscontacten had met Suriname, gaven wellicht de impuls om op 52–jarige leeftijd een reis naar Suriname te maken samen met haar jongste dochter, Dorothea Maria Graff.

Daar maakte ze aantekeningen van alles dat ze zag en dat was waarschijnlijk veel meer geworden wanneer ze niet vanwege ziekte en een misschien op handen zijnde oorlog al in 1701 weer moest terugkeren. Wel had ze genoeg materiaal verzameld om te werken aan het boek waarmee ze beroemd zou worden en idat ze in 1705 in eigen beheer zou uitgeven: "Metamorphosis Insectorum Surinamensis ".

Maria Sibylla of dochters?
Was dit alles nu het werk van Maria Sibylla Merian zelf? Zijn alle tekeningen waar haar handtekening onder staat alleen van haar hand, of hadden haar dochters ook een aandeel? De schrijfster is van mening van wel; ook de dochters hebben hun bijdrage geleverd. Wanneer je de voorbeelden ziet die de auteur aanhaalt, ben je al snel geneigd om haar oordeel te volgen. Daar waar moeder Merian de rupsen en vlinders minutieus en natuurgetrouw weer kan geven, hebben de dochters daar weer wat meer moeite mee. Ook de compositie en plaatsing van de insecten op de afgebeelde planten laten verschillen zien tussen moeder en dochters. Ook zijn er tekeningen aan te wijzen waar duidelijk te zien is dat meerdere handen aan één afbeelding hebben gewerkt. Volgens de schrijfster mag je dan ook gerust spreken van het "atelier Merian", waarbij Maria Syblilla "artistiek leider" was en de dochters elk hun eigen bijdrage leverden.

Uitgebreid, vlot geschreven en goed verzorgd
De auteur, Ella Reitsma, heeft ervoor gekozen om het leven van Maria Sibylla Merian en haar werk uitgebreid te beschrijven. Gezien de bijzondere levensloop van Merian en haar dochters schuilde daar het gevaar in het boek onverantwoord zou uitdijen. Dat is gelukkig niet gebeurd. Reitsma weet een goede balans te vinden tussen de grote lijn en het detail. Je ziet ook dat ze enthousiast is over hetgeen ze schrijft. Of het nu gaat om de tekeningen van Merian die waarvoor ze stad en land afreist, of om het tropische Suriname waar ze foto´s maakt van de planten die Merian heeft afgebeeld.

Zoals zo vaak is goed te zien dat bij uitgeverij Waanders nagedacht is over de combinatie van inhoud, illustratie en vorm. Neem bijvoorbeeld de keuze voor het soort papier. De meeste kunstboeken worden gedrukt op glanzend papier zodat bijvoorbeeld afgebeelde schilderijen goed overkomen. Het boek over Merian en dochters is gedrukt op gesatineerd papier dat niet glanzend is maar juist mat. Dat is een uitstekende keus. De tekeningen die Merian heeft gemaakt zijn meestal uitgevoerd in waterverf op perkament en wie de originele tekeningen van Merian heeft gezien, bijvoorbeeld op de tentoonstelling in Het Rembrandthuis, weet dat de reproducties in het boek op deze wijze heel dicht in de buurt komen van de originelen.

Waar duidelijk ook over nagedacht is, zijn de kleine vierkante illustraties in de marges van de tekst. In de tekst wordt regelmatig verwezen naar bepaalde beelden en worden beelden met elkaar vergeleken. Om te voorkomen dat je als lezer de hele tijd moet bladeren naar de bedoelde beelden, worden in de marge van de tekst de beelden in het klein "geciteerd".

Ella Reitsma
Maria Sibylla Merian & dochters. Vrouwenlevens tussen kunst en wetenschap.
264 bladzijden, gebonden
Prijs € 42,50
Uitgeverij Waanders
ISBN 978 90 400 8457 7
Uitgegeven 2008
Tweet