Zelden heb ik me vaker afgevraagd wat ik nu eigenlijk zag. Zag ik een buitenaardse invasie, armageddon, een zeildoek, een vulkanische regen? Tegelijkertijd was het ook zelden duidelijker wat ik bekeek: slechts een foto met één of meerdere lagen verf. Meer niet.
Twee lagen, één beeld
Voor de kijker is er op Richter´s overschilderde foto´s vaak niet veel te zien maar wel veel te doen. De foto´s die Richter van zijn familie, gebouwen of landschappen heeft gemaakt, zijn vaak niet spannend of écht bijzonder. Het zijn vrijwel alledaagse kiekjes die een ieder van ons niet anders zou hebben gemaakt. De verf die hij aanbrengt, heeft op het eerste gezicht ook niet veel om het lijf. Het is vaak een dikke laag verf die met slechts één haal met een kwast of een mes op de foto is aangebracht. Of een spetterpatroon. Meer niet.
De bewerking met verf is zeer primitief en lijkt zich te beperken tot het aanbrengen van de verf. Alweer, meer niet. De laag verf die hij op de foto´s aanbrengt, doet niet zozeer iets met de foto´s als wel met de manier waarop wij naar beide beeldlagen kijken. Want op de één of andere manier probeer je als kijker de twee lagen terug te brengen tot één beeld, dat qua vorm of inhoud consistent is. Neem nu de onderstaande foto. Je ziet een opening (een deur, een toegang of uitgang?) in een betonnen omgeving. Gezien de rommel en de natte plek in het midden waarschijnlijk buiten. Daaroverheen is een grijs–blauw–rode veeg verf aangebracht. Je moet als kijker ontzettend je best doen om er niet meteen één beeld van te maken. Dan wordt de verf namelijk een onderdeel van de foto. De veeg verf wordt een deken, een vlag, een dekzeil, iets dat een ingang verhult. De verf doet dus iets met onze manier van kijken. Dat ligt niet aan de verf zelf. Die is zoals gezegd, ogenschijnlijk zo ruw en onbewerkt mogelijk aangebracht. Je zou bijna aan toeval gaan denken. Maar je weet na het zien van vele honderden overschilderde foto´s dat dat niet het geval kan zijn.
Gerhard Richter: 23.2.96
Georkestreerd toeval
Waar je Richter misschien wel van kunt verdenken is van het orkestreren van toeval. Zoals een componist muziekinstrumenten aan een partij van een compositie verbindt, zo brengt Richter verf en foto´s samen. Het effect zal aanvankelijk ook voor hem verrassend zijn geweest. Niet het totaalbeeld dat ontstaat na het samenbrengen van verf en foto zal doorslaggevend zijn geweest voor Richter´s gevoel van succes maar de associaties die de twee componenten samen oproepen. De selectie van welke foto´s geslaagd zijn, zal Richter dan waarschijnlijk als kijker hebben gedaan en niet als maker. Áls hij dat al zelf heeft gedaan. Hij zal zich bewust zijn geweest van de verschillende associaties die zijn beelden oproepen zoals de onderstaande van een vrouw met rooddoorlopen ogen.
Gerhard Richter: 11.2.98
Voor Richter is de vrouw een bekende, hij heeft per slot van rekening de foto zelf gemaakt. Hij weet wat de achtergrond is van haar rode ogen. De willekeurige kijker weet dit niet. De vraag is dan ook of de verf iets verhult: een ruzie, een glimlach, een grimas? Je weet het niet.
Op sommige foto´s lijkt het dat Richter wel heel bewust de verf op de foto heeft aangebracht. Zoals op de foto hiernaast. Wie denkt niet stiekem: "Hé, hij bukt zich voor de gele vlek"
Rol voor de kijker
Richter laat ruimte voor de kijker. Hij dwingt de kijker niet om het één of het ander te zien. Hij heeft ooit in een interview gezegd dat de visuele waarheid voor iedereen anders is. Je kunt beide hetzelfde object bekijken en het er over eens zijn dat je hetzelfde object ziet maar de kennis en de persoonlijke ervaring van de kijker maakt een beeld voor iedereen weer anders. Dat is voor mij de kracht van de overschilderde foto´s: de ruimte voor persoonlijke interpretatie die hij toelaat. Richter weet als geen ander dat het beeld dat objectief via hoornvlies en retina binnenkomt een fractie van een seconde later na verwerking via de hersenschors, vervormd en verkleurd is tot een uniek en persoonlijk beeld. Richter neemt afstand van de door hem gecreëerde beelden en geeft deze aan de kijker. Bij hem of haar moet het beeld associaties oproepen.
Fascinerend
Gerhard Richter´s overschilderde foto´s zijn fascinerend. Ze laten je alle ruimte voor je eigen invulling en associatie terwijl je ergens ook wel weet dat je een bepaalde kant wordt opgestuurd. Het is dit heel bewuste kijken en nadenken over beelden wat dit boek zo aantrekkelijk maakt. Het bekijken van de foto´s van Richter lijken soms op een Rorschachtest. Je moet als kijker zelf je kennis, ervaring en gevoel meebrengen om iets van de foto´s te maken.
Markus Heinzelmann (samensteller)
Gerhard Richter. Overpainted Photographs
Linnen, 392 bladzijden
Prijs € 39,80
Hatje Cantz Verlag
ISBN 978–3–7757–2243–8
Uitgegeven december 2008