Wie je als kunstenaar bent en wat je als kunstenaar doet, is soms in één citaat te vangen. Het onderstaande citaat is van Gerhard Richter die zich uitspreekt over zijn voorkeur voor het "maken" van abstracte kunst:
Weil es mit den abstrakten spannender ist und schneller geht; es hat einen ähnlichen Effekt wie meine frühere Begeisterung für das Entwickeln von Photos in der Dunkelkammer. Da ensteht etwas wie von allein, was man nur beobachten muss, um im richtigen Moment einzugreifen, in dem Fall zu stoppen. Hier geht es also mehr um das Entscheiden als um das Machen können. (Gerhard Richter)
In "Gerhard Richter. Aquarelle und Zeichnungen" is te zien wat voor soort beelden ontstaan wanneer de kunstenaar meer afstand houdt en de beelden laat ontstaan.
Plaats voor toeval: de kunstenaar als regisseur
Twee week geleden besprak ik Gerhard Richter´s "Overpainted Photographs" en verdacht ik Richter van het orkestreren van toeval. Terecht, zo blijkt nu uit de citaten in "Gerhard Richter. Aquarelle und Zeichnungen". Voor Richter is het laten ontstaan van een beeld niet iets dat alleen aan de ratio overgelaten moet worden. Toeval speelt een minstens zo grote rol. Het beeld ontstaat echter niet zonder de kunstenaar: deze is regisseur over het ontstaansproces en grijpt op de juiste momenten in. Het materiaal waarmee Richter werkt dicteert de manier waarop het toeval een rol speelt. Aan de hand van enkele citaten van Gerhard Richter en afbeeldingen van zijn werk, kunnen we misschien doordringen tot zijn manier van werken, de rol van het materiaal en de plek die toeval inneemt in het uiteindelijk ontstane beeld.
Aquarellen.
Etwas enstehen zu lassen, anstatt kreieren; also keine Behauptungen, Konstructionen, Erstellungen, Erfindungen, Ideologien – um so an das Eigentliche, Reichere, Lebendigere heranzukommen, an das, was über meinem Verstand ist […]. Jetzt die ständige Einbeziehung des Zufalls. (Gerhard Richter)
Het hoofd, de ratio is dus niet het leidende motief als het gaat om zijn aquarellen. Ook geen van te voren bepaalde uitgangspunten of ideeën, vormen het uitgangspunt voor zijn aquarellen maar toeval. Als je de vele aquarellen uit het boek bekijkt, weet je dat het niet zuiver toeval is. Richter is regisseur over de manier waarop het beeld ontstaat zonder dat hij dat definitieve beeld al in het hoofd heeft. Hij laat uit het materiaal en de manier waarop hij het materiaal behandelt, het beeld "vanzelf" ontstaan. Hij speelt met de manier waarop waterverf zich in en op het papier zuigt, met de subtiele overgangen van lichter naar donkerder, met de manier waarop de verf dan weer dekkend en dan weer transparant is ten opzichte van de onderliggende laag. Dan is er een moment waarop je moet stoppen. Een moment waarop je bepaalt dat het beeld, misschien moet ik wel zeggen een beeld is ontstaan. Doorgaan voegt aan het beeld niets meer toe en doet afbreuk aan hetgeen al is ontstaan. Het is die zoektocht die je in het boek terugziet.
Gerhard Richter: 4.11.1990 (aquarel, 1990)
Tekeningen.
Das Schwierige bei der Zeichnung ist das Vermeiden, das > dem allen Entgehen <. Die Zeichnung ist lediglich ein Umgehen all dieser Gefahren, eine Auslöschung, eine > Fast Nichts <, bis hin zum äussersten Rand, wo alles zerbräche. Kurz davor halt man ein. (Gerhard Richter)
Tekenen is, Richter´s eigen woorden, niet zijn favoriete kunstzinnige bezigheid. Het is te intiem en het kleurgebruik is moeilijk. Toch heeft Richter in de negentiger jaren een groot aantal abstracte tekeningen gemaakt met grafiet. Bij deze tekeningen was hij, net als bij de aquarellen, op zoek naar het juiste moment om te stoppen met bewerken. "Bewerken" betekent niet alleen dingen toevoegen maar ook met behulp van gom verwijderen van bepaalde beeldelementen. Hierdoor ontstaan weer nieuwe elementen: grijze en anders qua structuur ogende "wolken". Het onderstaande voorbeeld laat goed zien wat voor soort beeld er op die manier kan ontstaan. Richter is het bij zijn tekeningen niet om het eindbeeld te doen maar om de atmosfeer die het oproept.
Gerhard Richter: 27.4.1990 (5) (grafiet, 1990)
Opnieuw een heerlijk boek.
Gerhard Richter´s werk moet je aanspreken. Persoonlijk kan ik zeer genieten van de aquarellen en de olieverf–op–papier die in het boek zijn afgebeeld. Je ervaart bijna de spontaniteit waarmee deze tot stand zijn gekomen. De zoektocht die Richter onderneemt om beelden te vinden in plaats van ze verstandelijk te scheppen is zichtbaar in de frisheid van de beelden. Richter is zelfverzekerd in de momenten waarop hij kiest om te stoppen met bewerken. Na Gerhard Richter´s "Overpainted Photographs" is dit opnieuw een heerlijk boek van Hatje Cantz over deze veelzijdige kunstenaar. Deze publicatie verschijnt ter gelegenheid van de tentoonstelling van zijn aquarellen en tekeningen bij Albertina in Wenen van 30 januari 2009 tot 10 mei 2009.
Klaus Albert Schröder (samensteller)
Gerhard Richter. Aquarelle und Zeichnungen
Gebonden met stofomslag, 176 bladzijden
Prijs € 29,80
Hatje Cantz Verlag
ISBN 978–3–7757–2347–3
Uitgegeven februari 2009