cadoc.nl, boeken over kunst, fotografie en vormgeving (en nog veel meer)
Die Porträts von Gerhard Richter
Zondag 1 maart 2009

Vorige week was de opening van de tentoonstelling "Gerhard Richter – The Portraits" in de National Portrait Gallery in London. Van 26 februari 2009 tot en met 31 mei 2009 is het voor het eerst mogelijk om zo´n uitgebreide selectie van Richter´s portretten te bewonderen. Ik ben er nog niet geweest maar heb al wel de bijbehorende catalogus een tijdje in huis en ik kan u zeggen dat de portretten van Richter wonderlijk zijn. De portretten die hij al sinds de zestiger jaren maakte zijn vlekkerig en vlak, maar waarom?

Schijn.
Gerhard Richter is gefascineerd door de manier waarop we kijken en de waarde die we toekennen aan al hetgeen we zien. Voor de meeste van ons geldt, om de titel van een bekend vogelboek aan te halen: zien is kennen. Gerhard Richter is daarin sceptisch. Wat we zien, is niet altijd wat het is. Richter zelf:

Illusion – besser Anschein ist mein Lebensthema […] Alles, was ist, scheint und ist für uns sichtbar, weil wir den Schein, den es reflektiert, wahrnemen, nichts anderes is sichtbar.

Veelbetekenende en nietszeggende titels.
De kunst zit hem bij Richter niet zozeer in de weergave zelf. Een weergave naar de natuur is niet het hoogste doel. Dat klinkt wat tegenstrijdig als je redelijk natuurgetrouw bestaande foto´s "naschildert". De rol van de kunstenaar is het kiezen van de juiste beelden en die, al dan niet na bewerking, laten zien. De naamgeving van een werk speelt daarbij ook een rol.

Achter deze beeltenis met de volstrekt neutrale titel Sekretärin uit 1964, verbergt zich een verhaal. Het stelt Jacqueline Oleson voor, de secretaressen en geliefde van Eugen Thompson. Thompson liet zijn eigen vrouw vermoordden zodat hij bij zijn geliefde kon zijn. Achter een ogenschijnlijke wat banale façade gaat een tragedie schuil.

Bekenden en volslagen onbekenden.
Richter is geen pop–kunstenaar als Andy Warhol of Roy Lichtenstein. Wanneer hij beelden uit de massamedia gebruikt is dat niet om iets te zeggen over consumentencultuur. Het gaat hem om het verhaal achter het (ongedwongen) beeld. Vandaar dat ook familiekiekjes tot zijn repertoire zijn gaan behoren. Foto´s van zijn vrouw, kinderen, schoonfamilie, vrienden, bekenden en collega–kunstenaars zijn gebruikt voor zijn geschilderde portretten. Degene die de Atlas van Richter kennen, zullen soms beelden herkennen. Het onderstaande schilderij is gebaseerd op de eerste pagina uit Richter´s Atlas (tweede foto in de bovenste rij).

Gerhard Richter: Familie im Schnee (1966)
Gerhard Richter: Familie im Schnee (1966)

Vervegen en vervlakken.
Veelbetekenend is de uitspraak die Richter heeft gedaan over zijn manier van werken:

Ich verwische, […] um alles gleich wichtig und gleich unwichtig zu machen
Met andere woorden: Richter verveegt zijn beelden om ze visueel en inhoudelijk te vervlakken. Het is ook de manier om nog zijn draai aan het door hem gekozen beeld te geven. Het precies naschilderen van een beeld is niet genoeg en is ook niet wat hij wil:
Es geht mir ja nicht darum, ein Foto zu imitieren, ich will ein foto machen.
De kunstenaar is, om in de vergelijking met fotograferen te blijven, zowel het fototoestel als de ontwikkelaar. Deels is hij ook de fotograaf aangezien hij degene is die bepaald welk beeld het proces van naschilderen gaat doorlopen. Richter heeft er voor gekozen om zijn portretten zo onpersoonlijk en zakelijk mogelijk weer te geven, zonder al te veel ruimte voor interpretatie of de mogelijkheid om een vooropgelegde betekenis te herleiden. Dat is het werk van de kijker zelf. Maar wie de portretten zo op een rij ziet, herkent direct de hand(tekening) van Richter. Het proces van ontwikkelen is subjectief, zo erkent ook Richter zelf:
Gleichzeitig weiss ich dass es nicht anders sein kann, als dass ich erfinde, verändere, mache und manipuliere


Alles was ist, scheint.
Gerhard Richter beweert dat betekenis vaak achteraf komt. Zijn beelden zijn slimmer dan hijzelf, zo heeft hij eens gezegd. Dat laatste is uiteraard in sommige gevallen zeer twijfelachtig en is waarschijnlijk meer bedoeld om zijn kunstenaarschap te mystificeren. Het citaat waarmee het prachtige overzichtswerk "Die Porträts von Gerhard Richter" afsluit, is ook op de kunstenaar zelf van toepassing:

Alles was ist, scheint

– Gerhard Richter, 1989


Paul Moorhouse
Die Porträts von Gerhard Richter
176 bladzijden
Prijs € 49,95
Dumont Buchverlag
ISBN 978–3–8321–9154–2
Verschenen februari 2009
Links bij dit artikel: