Wat hoop je te zien wanneer je een blik mag werpen in het atelier van één van ´s werelds meest bekende en invloedrijke kunstenaars? Je hoopt in ieder geval glimp op te kunnen vangen van een kunstwerk in wording. Nog mooier is het natuurlijk wanneer je iets meekrijgt van de ontstaansgeschiedenis van een schilderij. Helemaal fantastisch wordt het wanneer je te weten komt hoe een hele serie schilderijen tot stand komt. Het is dus niet verwonderlijk dat "Gerhard Richter. The Cage Paintings" een fantastisch boek is!
Over Gerhard Richter verschijnt de afgelopen jaren een stortvloed aan publicaties. Niet verwonderlijk als je ziet hoe veelzijdig, productief en invloedrijk deze kunstenaar is. Het meest interessant zijn de publicaties die één specifiek onderdeel van zijn oeuvre behandelen, zoals bijvoorbeeld "Gerhard Richter – Overpainted Photographs" of "Die Porträts von Gerhard Richter". "Gerhard Richter. The Cage Paintings" is zo mogelijk nog specifieker en behandelt de ontstaansgeschiedenis van de zes schilderijen die hij in 2006 maakte en opdroeg aan componist John Cage.
John Cage (1912–1992) en Gerhard Richter (1932) hebben elkaar gek genoeg maar zelden ontmoet. De enige keer dat ze rechtstreeks contact met elkaar hebben gehad was in 1963 tijdens een Fluxus–manifestatie. Er zit natuurlijk qua leeftijd een kleine generatie tussen de beide heren maar als je ziet met welke collega–kunstenaars ze contact hebben gehad, deels uiteraard dezelfde, is het verwonderlijk dat ze elkaar niet echt hebben gekend. Het wordt nog verwonderlijker wanneer je enkele uitspraken van Cage en Richter naast elkaar zet:
If something is boring after two minutes, try it for four. If still boring, then eight. Then sixteen. Then thirty–two. Eventually one discovers that it is not boring at all.
– John Cage
The highest purpose is to have no purpose at all. This puts one in accord with nature, in her manner of operation.
– John Cage
Ich verfolge keine Absichten, kein System, keine Richtung, ich habe kein Programm, keinen Stil, kein Anliegen.
– Gerhard Richter
Vergelijk de citaten van beiden en je komt onherroepelijk tot de conclusie dat hun werkhouding wel erg veel overeenkomsten vertoont. Misschien dat zielsverwanten wat sterk is uitgedrukt maar sterke overeenkomsten zijn er zeker wel. In het werk van Richter zie je als het ware de uitspraken van John Cage terug. Het eerste citaat van Cage is in het werk van Richter terug te vinden in de seriematige aanpak waarmee Richter zich regelmatig bedient. Zoals 48 Portraits (1971/1972) en zijn serie Wald (2005). Eén op zich zelfstaand werk is niet voldoende. In een serie wordt een individueel beeld sterker. Alsof meer van hetzelfde, een soort context geeft aan een werk.
Cage 3, 2006 uit: Gerhard Richter. The Cage Paintings (Tate Publishing, 2009)
Met het tweede citaat van John Cage komen we qua werkwijze dicht in de buurt van de zes Cage–schilderijen van Richter. Hoe komt een schilderij bij Richter tot stand? Het meest eenvoudige en misschien wel meest treffende antwoord zou zijn: door te schilderen. Simpelweg door verf aan te brengen op het doek en daarna meer of minder bewuste keuzes te maken hoe het schilderen vervolgd moet worden. Als je het zo bekijkt dan lijkt het op toeval. Bij Richter is deze toeval, zoals ik al eens eerder schreef (Overpainted Photographs en Aquarelle und Zeichnungen), niet echt toeval. Het is een doordacht proces. Niet in de zin dat het eindbeeld al is bepaald maar wel de weg er naartoe.
Bij de meeste abstracte werken van Richter moet je maar raden vanaf welk punt de schilder voor de ene dan wel de andere richting heeft gekozen. Bij de Cage–schilderijen kun je als kijker enigszins bij de schilder over de schouder meekijken. In het boek staan meerdere foto´s van de Cage–schilderijen die tijdens het ontstaansproces zijn gemaakt. Bij het schilderij Cage 3 zie je dat Richter het allereerste begin heel losjes en kleurrijk heeft opgezet. Daarna heeft hij diverse lagen verf aangebracht en vervolgens weer van het doek afgeschraapt. Dat is overigens nog een hele opgave: de doeken die hij voor de zes Cage–schilderijen heeft gebruikt, zijn elk ongeveer drie meter hoog en drie meter breed. Het gereedschap voor een dergelijke klus is dan ook indrukwekkend!
Cage 3, 2006 uit: Gerhard Richter. The Cage Paintings (Tate Publishing, 2009)
Een schilderij van drie bij drie meter komt in een boek op een plaatje van dertig bij dertig centimeter niet echt tot zijn recht. Om de lezer een idee te geven van de structuur van de schilderijen, is van ieder schilderij een serie foto´s opgenomen met daarop een detail van het schilderij. Dat detail is op het originele formaat afgedrukt. Een dergelijk detail geeft een goede indruk van de dikte van de verf, de mate waarin het canvas nog zichtbaar is en de kracht die nodig is geweest om eerdere verflagen weer bloot te leggen.
Met het zien hoe een schilderij tot stand komt, weet je nog niets over het waarom. Niets weet je over het waarom achter de keuze voor kleur, structuur, afmetingen, enzovoorts. Richter laat daar zelf ook niet veel over los. Hij heeft zogezegd geen vooropgezet programma, systeem. Misschien is het mooi om met een citaat van John Cage af te sluiten, dat alles zegt over Cage, Richter en de schilderijen die de ene kunstenaar aan de andere heeft opgedragen:
I have nothing to say, I am saying it, and that is poetry.Robert Storr
– John Cage
Gerhard Richter. The Cage Paintings
198 bladzijden
Prijs £ 25,00
Tate Publishing
ISBN 9781854378569
Verschenen juni 2009