Wanneer kunst een gebruiksaanwijzing nodig heeft, is er vaak iets aan de hand. Een gebruiksaanwijzing is alleen nodig wanneer het óf de gebruiker aan de nodige achtergrondinformatie ontbreekt óf wanneer het te gebruiken voorwerp in kwestie te lastig is om te snappen. Bijvoorbeeld in het geval van een nog in elkaar te zetten Ikea meubelstuk. Bij MIT Press verscheen in de reeks October Files, met daarin essays over en interviews met hedendaagse kunstenaars, een deel over schilder Gerhard Richter. Het is een prachtig voorbeeld waarom een gebruiksaanwijzing in de kunst niet werkt.

Het eerste hoofdstuk van het boek, een interview met Gerhard Richter, is direct raak. Een te belezen interviewer en een norse schilder laten zien hoe het niet moet. Dat kun je al in één oogopslag zien aan de opmaak: de interviewer neemt met zijn vragen meer ruimte in beslag dan de geïnterviewde met zijn antwoorden. De interviewer wil Richter graag in een kunsthistorisch hokje plaatsen en probeert Richter te verleiden tot een uitspraak over zijn inspiratiebronnen. Dat leidt bij de interviewer tot een bijna complete opsomming van namen uit de geschiedenis van de twintigste–eeuwse kunstgeschiedenis.

Richter laat zich amper verleiden. Hij beperkt zich in de beantwoording tot het noemen van enkele namen en het geven van een nuchtere uiteenzetting wat hij wel en wat hij niet aansprekend vindt. Richter spaart daarbij zijn collega´s niet. Fontana is "te decoratief" en Manzoni "te effectbelust". Richter schuwt even min tegenstelling in zijn antwoorden. Het draaien en kronkelen van Richter is de interviewer een gruwel. De interviewer wil een eensluidend, coherent antwoord. Ook wanneer de geïnterviewde dat niet wil of niet kan geven.

De essays die volgen, onder andere van vooraanstaande critici als Hal Foster, Gertrud Koch, Thomas Crow, Rachel Haidu en Johannes Meinhardt, bieden wat mij betreft hetzelfde dilemma. Aan de ene kant is er de overduidelijke bewondering en verwondering van de essayist voor het werk van Gerhard Richter maar aan de andere kant wordt het werk van Richter tot op het bot, en verder, ontleed. Het door willen dringen tot in het diepst van de geest van het werk, leidt mijns inziens tot niets. Alsof je een ui afpelt om tot een andere, dieperliggende betekenislaag te komen.

Veel meer ter zaken doende zijn de inleidingen die je aantreft in monografieën als Gerhard Richter. The Cage Paintings, Die Porträts von Gerhard Richter en Gerhard Richter. Overpainted Photographs. Daar wordt binnen de context van een bepaald deel van Richter´s oeuvre de ontwikkelingsgeschiedenis van deze werken geschets en een (mogelijke) inhoudelijke toelichting gegeven. Op die manier blijft er genoeg ruimte voor de kijker zelf.