Van alles wat we zelf niet in den lijve kunnen aanschouwen, moeten we gebruikmaken van wat een ander die het voor ons heeft vastgelegd. Vóór de uitvinding van de fotografie waren het kunstenaars en ambachtslieden die de meest populaire, exotische en onbereikbare plekken voor ons vereeuwigden. De handel in gravures van bekende stadsgezichten was dan ook levendig. Met de uitvinding van de fotografie kwam er een nieuwe manier om de wereld voor altijd vast te leggen. Fotografen deden hun uiterste best om alle uithoeken van de wereld op de gevoelige plaat vast te leggen en aan het grote, Westerse, publiek te tonen. Ballonpionier Eduard Spelterini (1852-1931) leverde wat dat betreft een grote bijdrage. Hij was de eerste die met een ballon over de Alpen vloog en ze vanuit vogelperspectief fotografeerde. Het resultaat was en is nog steeds, zoals we in het boek Eduard Spelterini and the Spectacle of Images kunnen zien, spectaculair!

Het is moeilijk om je voor te stellen hoezeer de bezoekers van de lichtbeeldenvoorstelling van ballonvaarder Eduard Spelterini onder de indruk moeten zijn geweest. Met de toverlantaarn projecteerde hij de fotografische beelden die hij tijdens zijn ballonvaarten had gemaakt. Nog nooit eerder waren steden, landschappen en bergen vanuit dit perspectief te bewonderen. Steden veranderden in niet meer dan geometrische patronen, landschappen werden veranderd tot niet meer te herkennen vlakken en voor het eerst was het mogelijk om oog in oog te komen staan met de toppen van de Alpen. Vele honderden voorstellingen heeft Spelterini gegeven met zijn handgekleurde op glas aangebrachte foto´s. Spelterini lardeerde de presentatie van deze uitzonderlijke foto´s met een levendige beschrijving van de avontuurlijke manier waarop de beelden tot stand waren gekomen.

Uit: 'Eduard Spelterini and the Spectacle of Images' (Scheidegger & Spiess, 2010)

Misschien was het maken van luchtfoto´s vanuit een ballon in 1890 niet meer zo´n avontuur als het een dertig jaar eerder wel was geweest. Toen moesten ter plekke de lichtgevoelige platen worden gemaakt en direct na het maken van de foto ook ter plekke worden ontwikkeld. De mand waarin de ballonvaarder zich bevond moest in mum van tijd worden omgetoverd tot een donkere kamer. Na 1860 werd materiaal ontwikkeld dat langere tijd lichtgevoelig bleef en dat na blootstelling aan licht op een later moment ontwikkeld kon worden.

Uit: 'Eduard Spelterini and the Spectacle of Images' (Scheidegger & Spiess, 2010)

Maar toch. Op de ballonvaarten die Eduard Spelterini omstreeks 1890 ondernam, moest hij vele tientallen kilo´s aan foto–uitrusting meetorsen. De grote camera´s en de glasplaten met lichtgevoelig materiaal zorgden voor een hinderlijke last. Het maken van een foto was geen kwestie van klik–klak–klaar. De ballonvaarder/fotograaf moest in de eerste plaats zorgen dat hij een aantrekkelijk scene voor zijn lens kreeg. Daarna moest hij die scene vastleggen op een moment dat de ballon zowel horizontaal als vertikaal zo weinig mogelijk bewoog. Horizontaal was dat vaak niet zo´n probleem maar plotselinge verticale bewegingen bezorgden zowel fotograaf als ballonvaarder hoofdbrekens. Verschillen in luchtvochtigheid beïnvloedden ook nog eens de lens en de lichtgevoelige glasplaten. Daarnaast moest na worden gedacht over de belichtingstijden. Spelterini had al meerdere keren de Alpen vastgelegd en werd bedreven in het inschatten van de benodigde sluitertijd al naar gelang de omstandigheden. De mate waarin de bergen door eeuwige sneeuw werden bedekt en door stralende wolken werden gehuld, bepaalden hoelang de platen belicht moesten worden. Zelfs wanneer het bovenstaande succesvol was afgerond, waren de gevaren nog niet geweken: een harde landing kostte al snel een paar gebroken glasplaten.

Uit: 'Eduard Spelterini and the Spectacle of Images' (Scheidegger & Spiess, 2010)

Voordat de gemaakte foto´s aan het grote publiek konden worden getoond, werden ze natuurgetrouw ingekleurd. Wie de foto´s bij deze bespreking ziet, zal moeten erkennen dat dat opmerkelijk natuurgetrouw is gebeurd en niet zoals we van ansichtkaarten uit diezelfde periode gewend zijn, van een overdreven coloriet zijn voorzien. Eduard Spelterini maakte dan ook aantekeningen van de landschapskleuren die hij vanuit zijn ballon waarnam. Zo beschreef hij het effect dat de grote afstanden op de kleurintensiteit had. Het resultaat van de zorgvuldige observatie en de vervolgens natuurgetrouwe vertaling van kleur op de zwart–wit glasplaten, is spectaculair.

Voor de meeste toeschouwers van zijn lichtbeeldenshows was het destijds niet te controleren of de Alpen of de woestijn nabij Cairo er vanuit de lucht daadwerkelijk zo uitzagen. Voor ons wel. Wij zijn veelvuldig blootgesteld aan luchtopnamen en kunnen zodoende zelfs als leek een aardige inschatten dat Spelterini ruimschoots geslaagd is in het qua kleur natuurgetrouw maken van zijn foto´s. Ook nu nog, meer dan honderd jaar later, zijn de gekleurde foto´s een lust voor het oog. Hoewel het perspectief voor ons niet meer spectaculair is, zijn de opnamen nog steeds een bron van plezier en verwondering.