Voor Malkit Shoshan begon het als een opdracht voor opleiding tot architect: hoe zit het nu met stukje grond bij Tel Aviv waarvoor een ontwerp voor een winkelcentrum moet worden gemaakt? Bij nader onderzoek bleek het om een Palestijnse begraafplaats te gaan. Dit fragment van ontbrekende kennis over haar land, bleek de opmaat te zijn voor een onderzoek dat meer dan tien jaar in beslag zou nemen, en uiteindelijk resulteerde in het boek Atlas of the conflict Israel-Palestine. Aan de hand van vele honderden kaarten laat Malkit Shoshan zien hoe langzamerhand Israël vorm krijgt en hoe Palestina wordt weggeveegd. Het boek toont aan hoe zakelijk ogende cartografie uiterst ongemakkelijke gevoelens kan oproepen.
In de inleiding wil de schrijfster op voorhand kwijt dat dit boek geen politieke boodschap heeft. Het moet een academische analyse zijn van het Israelisch-Palestijnse conflict van de afgelopen jaren waarbij grenzen, muren, nederzettingspatronen, nederzettingstypologiën, demografische gegevens en het landschap het verhaal moeten vertellen. Achter deze steriele symbolen, hun plek op de kaart en hun veranderende samenspel in de loop der jaren schuilen de ware, menselijke verhalen. De drama's, oorlogen, aanslagen, annexaties, vernietigingen, vluchtelingenstromen, enzovoorts, komen alleen in tweede instantie aan de orde en dan alleen wanneer de lezer zich realiseert wat bijvoorbeeld veranderende landsgrenzen of een toename van het aantal grensposten in de praktijk betekent. Of waardoor ze zijn ontstaan. De auteur wil hierover het liefst geen woord reppen. Zij wil de kaarten laten spreken.
uit: Atlas of the Conflict Israel-Palestine (010 publishers, 2010)
Het woord is daarna aan de kaarten en aan de vormgever daarvan, Joost Grootens. Hij is bepaald geen nieuwkomer als het aankomt op het vormgeven van atlassen. Eerder was hij al verantwoordelijk voor onder andere de succesvolle Metropolitan World Atlas, de Atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Vinex Atlas. Grootens heeft bij de vormgeving van het boek middels kleur de twee kampen in de strijd weergegeven: blauw voor Israël en bruin voor Palestina. Verder is de hoogte-breedte verhouding ruwweg gebaseerd op de verhoudingen van de het grondgebied waarover het boek handelt. Verder is het boek in tweeën verdeeld: één deel met ruim driehonderd bladzijden voor het kaartmateriaal en een tweede deel dat bestaat uit een ongeveer honderdvijftig pagina tellend lexicon.
Hoe duidelijk kaarten de demografische verschuivingen kunnen weergeven, blijkt wel uit het derde hoofdstuk van het boek waarin de patronen van de verschillende nederzettingen zijn ingetekend. Op de eerste kaarten van 1918 zijn amper blauwe stippen, die staan voor Joodse nederzettingen, te zien. Maximaal een stuk of dertig. Het aantal Palestijnse nederzettingen, in de vorm van bruine stippen, is niet te tellen. De Palestijnse aanwezigheid is alom vertegenwoordigd hooguit met als uitzondering de zuidelijke punt van land. Vanaf 1947, zie je de verschuiving, verdringing van de Palestijnen richting de Westelijke Jordaanoever. Maar ook daar zie je anno 2010 een groot aantal blauwe stippen.
uit: Atlas of the Conflict Israel-Palestine (010 publishers, 2010)
Ik vrees dat ik onvoldoende geschiedkundige kennis paraat had om direct de herverkaveling van de stippen te kunnen duiden. Vaag staan mij data en feiten bij als het gaat om het Israelisch-Palestijnse conflict: de Balfour-verklaring ten tijde van de Eerste Wereldoorlog, de Israëlische onafhankelijkheidsverklaring na afloop van de Tweede Wereldoorlog, Arabisch-Palestijnse opstand en de Zesdaagse oorlog om maar een paar te noemen. De kaarten dwongen me om me verder verdiepen in de achtergronden van het conflict. Eigenlijk maakte ik de omgekeerde beweging als de auteur had gedaan die de geschiedenis had gecondenseerd tot kaartmateriaal.
Maar ook een kaart is niet neutraal. Op de officieel door Israël gepubliceerde kaarten is een groot aantal Palestijnse nederzettingen simpelweg niet weergegeven. Op papier bestaan ze niet. Net als hun inwoners. Pas met de komst van bijvoorbeeld Google Maps werd duidelijk om hoeveel onofficiële plaatsen het ging. Ook deze hebben in het boek een plaats gekregen.
Ook als vormgever heb je invloed op de perceptie van het conflict. Neem nu de overzichtskaarten waarop met een minuscuul, lichtbruin vierkantje is aangegeven welke Palestijnse plaatsen met de grond gelijk zijn gemaakt. Van het vierkantje zijn alleen de contouren weergegeven. De invulling is wit gebleven waardoor de ruim vijfhonderd verdwenen Palestijnse nederzettingen slechts een lichtbruine zweem op de kaart vormen. Het is in mijn ogen een visueel eufemisme.
uit: Atlas of the Conflict Israel-Palestine (010 publishers, 2010)
De atlas van het conflict gaat natuurlijk over de cartografische weerslag van het conflict, over de buitenste contouren van het land en de invulling die er aan wordt gegeven. De schaal is zo groot dat voor de menselijke maat geen plaats is. De mens is gereduceerd tot demografische symbolen waarbij omvang en kleur aangeven over hoeveel personen we het hebben en tot welke overtuiging ze behoren. Toch mis je ze wel, mensen. Alleen op de schutbladen zien we de portretten van hoofdrolspelers in het Palestijns-Israëlische conflict. Gezichten van weleer die door hun (beleids)keuzes invloed hadden op het leven van miljoenen. De kracht van pen en papier. In Atlas of the conflict Israel-Palestine wordt deze kracht minutieus en uiterst zakelijk gevisualiseerd. Maar meer nog dan deze kracht toont de atlas het menselijk tekort.
Malkit Shoshan
Atlas of the Conflict Israel-Palestine
480 bladzijden
Prijs € 34,50
010 publishers
ISBN 978 90 6450 688 8
Verschenen november 2010