Roger Ballen. Photographs 1969 - 2009
Maandag 6 december 2010

Omslag van Roger Ballen. Photographs 1969-2009  (Kerber Verlag, 2010) Van een collega kreeg ik eens te horen dat de doorsnee Nederlander geen idee had hoe het er in het buitenland aan toe ging. Hij doelde niet op de ons omringende landen maar iets (niet eens zo ver) daarbuiten. We hebben geen idee hoe aangeharkt ons fysieke en maatschappelijke landschap is en hoe die door veel buitenlanders als Nederlandse bijzonderheid wordt ervaren. Om dat als Nederlander zelf te ervaren is uiteraard uitermate lastig: voor iemand die nog nooit een koud bad heeft ervaren is een warm bad vanzelfsprekend. Het documentaire werk dat Roger Ballen in Zuid-Afrika heeft gemaakt kun je gerust een verontrustend koud bad noemen. Daar zie je hoe sociale onaangeharktheid er uit kan zien. Wanneer je bladzijde na bladzijde hiermee wordt geconfronteerd, ga je jezelf afvragen wat nu eigenlijk normaal is: hetgeen Roger Ballen je voorschotelt of hetgeen je dagelijks in dat keurige Nederland ervaart?

De in de Verenigde Staten geboren fotograaf Roger Ballen leeft sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw in Zuid-Afrika. Daar heeft hij op het Platteland de kleine nederzettingen en hun bewoners gefotografeerd. Aanvankelijk in een strikt documentaire opvatting, dat wil zeggen dat hij vastlegde wat hij aantrof zonder daar zelf iets aan toe te voegen. Op de foto's die in de jaren tachtig zijn gemaakt, tref je de bewoners en hun armoedige woonomgeving aan. Verval, armoede, vervorming. Het zijn zo maar een paar trefwoorden waarmee je de scènes die Ballen heeft vastgelegd, kunt kenschetsen.

uit: Roger Ballen. Photographs 1969-2009 (Kerber Verlag, 2010) Het verval beperkt zich niet tot de woonomgeving. Ook de bewoners van het Zuid-Afrikaanse platteland lijken hieraan ten prooi te vallen. Vervormde gelaten en een erbarmelijke fysieke conditie zijn eerder regel dan uitzondering. Rust, reinheid en regelmaat is zichtbaar niet hun lijfspreuk. Hun verschijning is vaak zo afwijkend van onze norm dat de fase van medelijden vaak gepasseerd wordt en eerder verwondering en afschuw de overheersende emoties zijn.

In het latere werk van Ballen zie je dat hij nog een stap verder gaat. Alsof de aangetroffen werkelijkheid al niet surrealistisch genoeg is, ensceneert hij met behulp van rekwisieten en geforceerde poses van zijn geportretteerden tot het groteske. Hierdoor wordt de lijn tussen fictie en werkelijkheid onherkenbaar vervaagd. De foto's roepen gevoelens van ongemak en ongeloof op. Je denkt aan de ene kant (gelukkig) afstand te kunnen nemen van de getoonde scene door jezelf gerust te stellen met de gedachte dat het slechts fictie is maar aan de andere kant knaagt de echtheid. Wat blijft is een gevoel van permanent onbehagen.

uit: Roger Ballen. Photographs 1969-2009 (Kerber Verlag, 2010)In het meest recente werk heeft fictie de overhand gekregen. Echter, met de composities van tekeningen, gevonden objecten en dieren weet hij hetzelfde gevoel van onbehagen op te roepen. In het werk weerklinkt een echo van het werk van Bellmer en de andere fotograferende surrealisten. Het werk schiet na waarneming direct voorbij de ratio, rechtstreeks het onderbewustzijn in. Dat is de plek van duistere dromen, schimmige demonen en oerangst. Dat is waar dit werk zich op zijn gemak voelt.

Het boek Roger Ballen. Photographs 1969 - 2009 illustreert op een indringende manier de ontwikkeling die het werk van Ballen heeft doorgemaakt. Hoe de verontrustende werkelijkheid langzaam overging in verontrustende fictie. De in het boek getoonde werken zijn van 12 november 2010 tot 27 februari 2011 nog te zien in het Münchner Stadtmuseum op de gelijknamige tentoonstelling Roger Ballen. Photographs 1969-2009. Wie deze tentoonstelling niet kan bezoeken, heeft volgend jaar de kans om het werk van Roger Ballen in eigen land te bewonderen: van 7 mei tot en met 28 augustus 2011 is zijn werk te zien in Museum Het Domein, Sittard.

Ulrich Pohlmann
Roger Ballen. Photographs 1969 - 2009
146 bladzijden
Prijs € 44,80
Kerber Verlag
ISBN 978-3-86678-462-8
Verschenen november 2010
Links bij dit artikel: