Volgend jaar is het al weer tien jaar geleden dat twee vliegtuigen zich in de torens van het World Trade Center boorden. De woorden elf september hebben voor de huidige en wellicht ook voor toekomstige generaties een negatieve lading gekregen en zullen lange tijd worden geassocieerd met de aanslagen in 2001. Bij iedereen die de beelden van de aanslagen heeft gezien, in het echt of via de massamedia, staan ze op het netvlies gebrand. Zo ook bij kunstenaar Gerhard Richter. Hij was op het moment van de aanslagen onderweg van Keulen naar New York waar hij een tentoonstelling met nieuw werk zou openen. Het vliegtuig bereikte zijn bestemming niet, week uit naar Canada en Richter was op de dag van de vernisage weer terug in Keulen. De aanslagen hebben hem niet losgelaten. Zijn gedachten, gevoelens en beelden heeft Richter verwerkt in het schilderij September. Kunsthistoricus en Richter-kenner Robert Storr beschrijft in het boek September. A History Painting by Gerhard Richter op een uiterst boeiende wijze de achtergronden van het doek.

Gezien de ingrijpendheid van de aanslagen is het schilderij dat Richter naar aanleiding daarvan heeft gemaakt nogal bescheiden. In de eerste plaats qua formaat: het is slechts 52 centimeter hoog en 72 centimeter breed. In de tweede plaats qua kleur en dramatiek. Hij heeft niet de oranje vuurbol afgebeeld die nog bij ons allen op het netvlies gebrand staat en de twee torens staan nog min of meer intact, maar gedeeltelijk aan het gezicht onttrokken, overeind.

Toch is het onmiskenbaar duidelijk dat dit schilderij één van de grootste terroristische aanslagen van de afgelopen jaren als onderwerp heeft. Richter is niet onbekend met het verbeelden van terrorisme. Eerder had hij al met de geruchtmakende serie 18. Oktober 1977 op vijftien schilderijen enkele daders van de Baader-Meinhof-groep afgebeeld. Ook hier spat de dramatiek niet van het doek. De beeltenissen van de daders en hun omgeving, die grotendeels gebaseerd zijn op krantenfoto's, zijn verveegd en monochroom weergegeven. Op het schilderij September zien we min of meer hetzelfde: weinig kleur en een vervaagde weergave van het afgebeelde.

September uit: September. A History Painting by Gerhard Richter door Robert Storr (Tate Publishing, 2010)

Robert Storr behandelt ook de techniek van Richter en de manier waarop het schilderij tot stand is gekomen. Net als bij zijn grote abstracte werken heeft Richter het onderliggende schilderij bewerkt door de bovenste laag verf weg te schrapen. Hierdoor wordt een deel van de kleuren met elkaar vermengd. De felgekleurde vuurbol, waarvan de resten oranje nog wel op het doek zichtbaar zijn, wordt op die manier teruggebracht tot een minder dramatisch bruingrijze tint. Ook het felle blauw van de lucht wordt vermengd met de torens zelf en vice versa want de lucht wordt doordrongen van de verf waarmee de torens zijn afgebeeld. Door de verf in grove horizontale streken van het canvas te schrapen wordt ook de indruk van snelheid gewekt. Bij ben aanzet om een volgende laag verf te verwijderen, laat Richter een zwartgrijze veeg achter die je zonder al te veel moeite zou kunnen aanzien voor de laatste van de twee vliegtuigen die zich in Twin Towers zou boren.

Strorr wijst de lezer en kijker ook op de jeugdervaringen van Gerhard Richter die als omwonende van Dresden de geallieerde bombardementen heeft meegekregen. Jaren later, toen Richter in Dresden aan de kunstacademie studeerde, maakte hij zijn dagelijkse gang langs de puinhopen die er nog immer lagen. Het is dit soort achtergrondinformatie over de schilder die er voor zorgt dat je het werk en de keuzes die ten grondslag hebben gelegen om het werk deze vorm te geven, beter leert begrijpen. Op de website www.gerhard-richter.com staat een voorproefje van hetgeen u van Storr mag verwachten. Daarop is een interview met Robert Storr te zien over Richters's September. Een aanrader.