Wat bezielt iemand om zonder camera toch fotografische werken te willen maken. Wie zijn deze beoefenaars en wat voor werk produceren ze? Het zijn vragen waar de door Merrell Publishers uitgegeven catalogus Shadow Catchers. Camera-less Photography antwoord op geeft. Je zou na het lezen en bekijken van het boek het liefst direct de vaak levensgrote fotografische werken van Pierre Cordier, Susan Derges, Adam Fuss, Garry Fabian Miller en Floris Neusüss willen ondergaan. Helaas gaat het me niet lukken om de gelijknamige tentoonstelling in het Victoria and Albert Museum tussen 13 oktober 2010 en 20 februari 2011 te bezoeken. Wat rest, is genieten van de werkelijk prachtige catalogus over het fotograferen zonder camera.
In deze tijd waarin bijna iedereen digitaal fotografeert, is het opmerkelijk om te zien dat analoge fotografie een herwaardering lijkt te ondergaan. Sterker nog, een aantal fotografen grijpt bewust terug op de basistechnieken van fotografie die meer dan anderhalve eeuw geleden zijn ontstaan zoals daguerreotypie en het werken met lichtgevoelige chemicaliën zoals zilverhalogenide.
Untitled, (Körperfotogramm), Kassel, 1967 door Floris Neusüss
uit: Shadow Catchers. Camera-less Photography (Merrell Publishers, 2010)
De vraag is natuurlijk wat iemand bezielt om zonder camera toch fotografische werken te willen maken. Een deel van de aantrekkingskracht van het cameraloos fotograferen schuilt uiteraard in het gevoel dat je op een hele directe en transparante manier de tijd lijkt te vangen. Met behulp van lichtgevoelig papier is het, door dat korte te belichten, mogelijk hetgeen tussen lichtbron en papier heeft gestaan, vast te leggen. Eén van de pioniers van de fotografie, William Henry Fox Talbot (1800-1877), zei over deze manier van werken: 'It is a little bit of magic realised'.
Alle vijf in het boek opgenomen fotografen zijn al langere tijd werkzaam als cameraloos fotograaf. Pierre Cordier en Floris Neusüss maakten hun eerste werken eind vijftiger jaren van de vorige eeuw, terwijl Susan Derges, Adam Fuss en Garry Fabian Miller dat sinds de tachtiger jaren deden. Voor allen geldt dat het werken zonder camera niet uit nostalgie is ontstaan (hoewel ze allen een goed besef hebben van de fundamentele technieken waarmee ze werken) maar omdat ze op deze manier beelden kunnen laten ontstaan die ze op een andere manier niet zouden kunnen oproepen.
Chemigram 20/3/92 (1992) door Pierre Cordier
uit: Shadow Catchers. Camera-less Photography (Merrell Publishers, 2010)
Floris Neusüss heeft zijn leven in het teken van de fotogram (zoals een cameraloze foto ook wel wordt aangeduid) gesteld. Hij maakt niet alleen al decennialang fotogrammen, hij schrijft er over en was jarenlang verbonden aan de universiteit van Kassel waar hij zich bezighield met experimentele fotografie. In zijn eigen werk neemt de menselijke figuur een prominente plaats in. Op zijn immense fotogrammen zien we vaak vrouwenfiguren in alle mogelijke houdingen. De maatvoering wordt uiteraard bepaald door de maatvoering van degene die heeft plaatsgenomen op het lichtgevoelige papier. Daar waar het lichaam direct contact heeft gemaakt met het papier, zie je scherpe contouren. Daar waar er meer afstand was tussen het lichaamsdeel en het papier, is direct een vervaging van de contouren zichtbaar. De vele liggende, hurkende en zittende figuren hebben iets lichts, alsof ze zweven.
The Night Cell, Winter 2009/10 door Garry Fabian Miller
uit: Shadow Catchers. Camera-less Photography (Merrell Publishers, 2010)
Radicaal anders is het werk van Pierre Codier. Hij maakt zogenaamde chemigrammen. Hij hoeft hiervoor geen gebruik te maken van een doka en ook om belichting hoeft hij zich niet druk te maken. Wel houdt hij zich intensief bezig met de vraag op welke manier welke chemicaliën het fotopapier beïnvloeden en welk effect dat geeft. Zo brengt hij honing, stroop of was aan op het lichtgevoelige papier, bewerkt dit en overspoelt dit vervolgens met ontwikkelvloeistof of fixeer waardoor bepaalde gebieden donker of juist licht worden. Zijn manier van werken staat ver af van fotograferen. Zelf heeft hij daar eens spottend en zeer treffend over gezegd:
... saying that I am a photographer because I make chemigrams on photo paper is like saying that Leonardo da Vinci was a cabinet maker because he painted the Mona Lisa on wood.
De resultaten van zijn eindeloze proeven zijn vaak verbluffend. Subtiele kleurtinten en geometrische vormen zijn het gevolg van zijn volhardende experimenteerlust.
Susan Derges heeft water als centraal thema in haar werk. De speelsheid van de vormen die stromend water achter laat op het lichtgevoelige papier dat ze bijvoorbeeld in een beekje ondergedompeld en heel kort belicht, heeft voor haar een speciale betekenis. De vormen staan voor het leven zelf. Zo heeft ze een serie opnamen gemaakt van een fles die ze heeft gevuld met kikkerdril. In negen opnamen heeft ze de ontwikkeling van het leven-in-de-dop tot de volgroeide kikkertjes vastgelegd. Inclusief het moment dat de beestjes de fles hebben verlaten. Indrukwekkend zijn ook haar opnamen van de golfslag aan de kustlijn. Op het overweldigende formaat van 101 bij 229 centimeter heeft ze één terugtrekkende golf vastgelegd. De vormenrijkdom is verbazingwekkend als je er langer bij stilstaat. En dat is wat deze foto's doen: ze laten je je stilstaan bij dat ene moment dat anders ongemerkt en waarschijnlijk ongezien voorbij was gegaan.
Vessel No.3 (1) (1995) door Susan Derges
uit: Shadow Catchers. Camera-less Photography (Merrell Publishers, 2010)
Het werk van Garry Fabian Miller is het resultaat van voortdurend onderzoek naar de eigenschappen van licht en tijd. Veel werken verkennen de cyclus van dagen, maanden en jaren. Met zijn werk wil Miller niet alleen een visueel interessant beeld leveren maar ook een contemplatieve aanzet geven over tijd en ruimte. Met deze uitgangspunten maakt hij zeer divers werk. Van één enkel boomblad op ware grootte in een lichtbeeld gevat tot grootschalige werken in de reeks Becoming magma (2004-2005) waarin hij het landschap rondom zijn studio wil verbeelden.
Net als Susan Derges wil ook Adam Fuss ons laten stilstaan en uit de hectiek van alledag halen. Visuele aantrekkingskracht is daarbij essentieel: 'It's only when I have made a picture that I have to keep looking at that I feel I've succeeded ... Like the sensation of looking into the face of somebody very beautiful'. Maar ook het werk van Fuss is doorspekt van symboliek. De afgebeelde vlinders, waterdruppels, vogels en rook zijn meer dan alleen mooi. Ze vertellen de kijker een verhaal over de vluchtigheid van het bestaan.
'My Ghost' (Butterfly Daguerreotype) (2001) door Adam Fuss
uit: Shadow Catchers. Camera-less Photography (Merrell Publishers, 2010)
Opvallend veel van de in het boek opgenomen fotografen zien in fotografie (en specifiek in hun werk) de mogelijkheid om leven en dood te vangen. Alsof ze op ware grootte het leven daadwerkelijk hebben bevroren. Het gaat de cameraloze fotografen dan vaak niet om hét beslissende moment. Het najagen van het ultime moment maakt geen deel uit van hun modus operandi. Het werk is contemplatief en in alle rust gemaakt. De rust waarin het is gemaakt, komt over op de kijker. Shadow Catchers. Camera-less Photography is een adembenemende introductie in de wereld van de cameraloze fotografie en tegelijk een uitnodiging om dit terrein verder te verkennen. Een prachtboek!
Martin Barnes
Shadow Catchers. Camera-less Photography
192 bladzijden
Prijs £ 39,95
Merrell Publishers
ISBN 978-1-8589-4538-5
Verschenen oktober 2010