Tot 4 september 2011 is een retrospectief over Emiel van Moerkerken (1916-1995) te bewonderen in het Fotomuseum Den Haag. Ter gelegenheid daarvan verschenen zowel een boek als een DVD met respectievelijk zijn fotografische en cinematografische werk. Zijn gehele oeuvre weerspiegelt de geest van nieuwsgierigheid en een grote mate van vrijheid. Als je zou willen zou je het label surrealisme aan zijn werk kunnen hangen maar dat zou veel te gemakkelijk zijn. Want zijn foto's en films zijn zo volstrekt eigenzinnig dat het niet fair zou zijn om zijn werk enkel toe te schrijven als de voortbrengselen van een stroming. Het werk draagt heel duidelijk zijn stempel waarbij de tijdgeest slechts zijdelings een rol speelt. Dat realiseer je je heel sterk wanneer je het veelzijdige werk van Van Moerkerken al bladerend in het prachtige boek Emiel van Moerkerken dat eerder dit jaar bij uitgeverij d'jonge Hond verscheen, voorbij ziet komen.
De eerste tekenen van het nastreven van een grote mate van vrijheid zijn al te zien aan de vele beroepen die hij heeft uitgeoefend. Want naast fotograaf en filmer was hij ook nog schrijver, docent en psycholoog. Ook in zijn fotografisch oeuvre is allesbehalve eenkennig. Het surrealistische label dat een deel van zijn werk heeft gekregen kleeft lang niet al aan al zijn werk. Sterker nog, het grootste deel staat er min of meer los van.
Neem bijvoorbeeld de liefdevolle portretten die hij maakte van zijn tijdgenoten. Enkele daarvan zijn iconisch geworden zoals die van Simon Vestdijk uit 1939 of van het drietal Menno ter Braak, Simon Vestdijk en E. du Perron. Het zou één van de laatste opnamen worden die van Ter Braak en Du Perron is genomen. Ter Braak pleegde zelfmoord op de avond van 14 mei 1940, toen het Nederlandse leger had gecapituleerd, en zijn vriend Du Perron overleed diezelfde avond aan hartfalen. Veel vrolijker word je van de opname die hij in 1950 maakte van een nog jonge Annie M.G. Schmidt die ontwapenend in de camera glimlacht. Of van de ook nog jeugdige schrijver/beeldhouwer Jan Wolkers uit 1963 terwijl hij aan een beeld werkt.
Vette patser bij Sfinx (1960) Uit: Emiel van Moerkerken (Uitgeverij d'jonge Hond, 2011)
Van Moerkerken's voorliefde voor vrijheid in plaats en handelen vindt hij ook terug bij de kunstenaars die hij in de loop van meerdere decennia heeft ontmoet in Parijs. Enkele van hen heeft hij voor de lens gehad zoals schrijver André Gide, fotograaf Brassaï en de schrijver Henry Miller. Parijs noemt Van Moerkerken dé plek die de basis vormt van zijn oeuvre. Aanvankelijk reisde hij samen met zijn ouders regelmatig naar de lichtstad om tentoonstellingen te bezoeken, later ging hij alleen met name om te fotograferen en te filmen. Het boek toont enkele van zijn pakkende Parijse beelden.
Vrijheid en onafhankelijkheid zie je ook terug in de veelzijdige opnamen die hij maakte voor opdrachtgevers als Stijdkreet, het blad van het Nederlandse Leger des Heils, en (je zou bijna zeggen diens tegenpool) Gandalf het bekende blootblad. Binnen twintig bladzijden van de prachtige monografie reist de kijker mee door vier decennia en over meerdere continenten. Bijzondere opnamen uit Turkije, Ierland, Egypte, Iran, Azerbeidzjan, Duitsland, de Verenigde Staten en Ghana verraden Van Moerkerken's gretige blik.
Home Sweet Home I (1938) Uit: Emiel van Moerkerken (Uitgeverij d'jonge Hond, 2011)
Een citaat in het boek maakt duidelijk hoe Van Moerkerken naar de wereld kijkt:
Ik praktiseer het surrealisme niet veel meer, maar ik blijf de wereld zien met de door de surrealisme geïndoctrineerde blik
Met die uitspraak in het achterhoofd is de overgang tussen de bekende surrealistische fotografische werken die in de eerste helft van het boek staan en de foto's die meer documentair van aard zijn en in de tweede helft staan, minder groot.
Het is gevaarlijk om af te gaan op de verpakking van een boek. De omslag wekt soms hogere verwachtingen dan de inhoud kan waarmaken. Bij dit schitterende boek van d'jonge Hond maakt de omslag echter alle verwachtingen waar. De kwaliteit waarmee de ietwat spookachtige verschijning op de omslag is weergegeven, vindt zijn weerslag in het binnenwerk: de foto's zijn namelijk zeer hoogwaardig gereproduceerd. Samen met het kloeke formaat en de treffende beeldselectie (waarvoor onder andere zijn zoon, Bruno van Moerkerken, verantwoordelijk is) zorgt dit boek er voor dat je op een voortreffelijke manier de veelzijdige en eigenzinnige fotografische wereld van Emiel van Moerkerken tot je kunt nemen. Een aanrader!
Minke van Vos, Bruno van Moerkerken (beeldredactie en voorwoord)Emiel van Moerkerken
256 bladzijden
Uitgeverij d'jonge Hond
ISBN 978 90 89102 21 8
€ 69,50
Uitgegeven mei 2011