De eerste werken die Gerhard Richter maakte nadat hij begin zestiger jaren van de vorige eeuw Oost-Duitsland inruilde voor West-Duitsland, vertonen een grote inhoudelijke gelijkenis. Deze vaak grote werken zijn geschilderde zwartwit weergaven van beelden uit kranten en tijdschriften. De schilderijen uit deze jaren laten zich als verzameling lezen als een accuraat tijdsbeeld waarbij onderwerpen als de Koude Oorlog, herinneringen aan een vorige oorlog en tegelijkertijd hoopvolle beelden van materiële welvaart elkaar afwisselen. De curatoren van het Bucerius Kunstforum hebben deze vroege werken bijeengebracht op de tentoonstelling Gerhard Richter. Bilder einer Epoche die van 5 februari tot 15 mei 2011 in Hamburg te bewonderen was. Wie niet is geweest kan alsnog een compleet overzicht van Richter's werken krijgen door de gelijknamige catalogus die eerder dit jaar verscheen bij Hirmer Verlag.
Boekenkasten zijn er vol geschreven over kunstenaar Gerhard Richter en zijn omvangrijke en uiterst gevarieerde oeuvre. Onlangs verscheen bij Hirmer Verlag het boek Gerhard Richter: Images of an Era dat als begeleidende catalogus diende bij de tentoonstelling Bilder einer Epoche van het Bucerius Kunstforum dat eerder dit jaar te zien was. Met zo veel literatuur over Richter is het de vraag wat een nieuw boek nog kan toevoegen? Wat blijkt, het is nog steeds mogelijk een boek over Richter samen te stellen waar je als geïnteresseerde nieuweling in kunt duiken én als meer ervaren Richter-liefhebber van kunt genieten.
De samenstellers van de tentoonstelling hebben onderzocht hoe het werk van Richter zich heeft ontwikkeld in de aanloop naar één van de hoogtepunten in zijn oeuvre: de serie schilderijen 18. Oktober 1977 uit 1988 die de Rote Armee Fraktion als onderwerp heeft. Uitgangspunt voor dit onderzoek vormen vijftig vroegere werken van Richter die qua onderwerp en methodiek een grote verwantschap vertonen.
18. Oktober 1977 bestaat uit schilderijen waarop leden van de Rote Armee Fraktion zijn afgebeeld. De Rote Armee Fraktion was de actiefste naoorlogse linkse extremistische terreurgroep in West-Duitsland. De RAF stond ook wel bekend onder de naam Baader-Meinhof-Groep. De groep werd in 1970 opgericht door onder meer Andreas Baader, Gudrun Ensslin en Horst Mahler, die later gezelschap kregen van Ulrike Meinhof. De groep was verantwoordelijk voor 34 moorden en talrijke bankovervallen en bomaanslagen (wiki). Op 18 oktober 1977 troffen de bewakers van de gevangenis in Stuttgart-Stammheim de veroordeelde leden van de RAF dood in hun cel aan.
Net als veel van zijn geschilderde foto's uit de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw, is ook de serie schilderijen 18. Oktober 1977 een min of meer getrouwe weergave van een foto. Ook voor deze serie heeft hij scherpe contouren en sterke contrasten met een droge kwast weggeborsteld waardoor de indruk ontstaat dat je naar een onscherpe foto kijkt, alsof deze achter matglas is geplaatst. Het effect is mystificerend.
De nageschilderde foto wordt meer dan een eenvoudige reproductie in een ander medium. Die ene specifieke situatie die Richter in verf heeft vertaald, transformeert in een groter, breder thema. Zijn schilderijen uit de zestiger jaren met voorstellingen van jachtvliegtuigen, jongelui op een speedboot, moord, lust en sensatie worden daardoor een icoon van hun tijd. Het zijn beelden van de koude oorlog, massamedia en massaconsumptie, alle fenomenen van de naoorlogse decennia.
Voor 18. Oktober 1977 geldt hetzelfde. Het veralgemeniseren van het beeld wordt nog eens versterkt door de titels die hij aan de werken in deze serie meegeeft. Ze verraden niets van de specifieke situatie of persoon maar dragen brede titels als "Tote", "Beerdigung", "Festnahme" of "Erschossener". Het schilderij met deze laatste titel toont een liggende, op de titel afgaande dode, man. Het is Andreas Baader, één van de oprichters van de RAF. Het schilderij en de man zelf symboliseren het Duitsland van de jaren zeventig.
Anders dan bij zijn voorgaande geschilderde foto's, maakte Richter geen gebruik van beelden uit de massamedia maar bezocht hij een beeldarchief met onder andere de politiefoto's die in de gevangenis zijn gemaakt. Hoe zorgvuldig hij bij de beeldselectie te werk ging, is ook af te lezen aan de panelen die in zijn Atlas zijn opgenomen. Het zijn niet de meest spectaculaire beelden waar Richter voor heeft gekozen. Sommige lijken, zeker in combinatie met de titel die Richter er aan geeft, zelfs banaal. Toch is de serie als geheel uitermate sterk. De tegenstelling van het alledaagse als een jeugdportret met het schokkende beeld van een lichaam dat aan de zoldering hangt, geeft ook de tegenstelling aan die de RAF in Duitsland veroorzaakte.
Gerhard Richter: Images of an Era toont overtuigend aan wat de relatie is tussen het vroege werk van Gerhard Richter en 18. Oktober 1977, zijn magnus opus in dit genre. Met toegankelijke analyses, een boeiend vraaggesprek met Richter en een magnifieke beeldselectie is dit boek geschikt voor liefhebbers van Richter en beeldende kunst in het algemeen.
Hubertus Butin, Dietmar Elger, Dietmar Rübel, Uwe M. Schneede, Ortrud WestheiderGerhard Richter. Images of an Era
216 bladzijden
Prijs € 45,00
Hirmer Verlag
ISBN 978-3-7774-5001-8
Verschenen september 2011