Mijn kennismaking als tiener met Ed van der Elsken was zijn afscheidsdocumentaire Bye die in 1990 door de VPRO werd uitgezonden. Hierin nam hij de kijker maar misschien ook zichzelf bij de hand in het beschrijven van zijn misère. De intensiteit en geestdrift waarmee hij zijn laatste levensdagen in beeld bracht, was beklemmend. Doordat hij zichzelf noch de kijker spaarde, bleef de documentaire door mijn hoofd spoken. Pas in de jaren daarna leerde ik het werk van de fotograaf Van der Elsken kennen. En ook hier dezelfde intensiteit die ik eerder filmisch had gezien. Onlangs verschenen bij uitgeverij Rubinstein twee DVD's, De verliefde camera en Ed van der Elsken My Amsterdam, met daarop de belangrijkste films van Van der Elsken. Een prachtige gelegenheid om (opnieuw) kennis te maken met dit andere talent van deze grote fotograaf.

De verliefde camera. 10 films and 400 photos by Ed van der Elsken bestaan uit twee DVD's met daarop precies datgene wat de titel belooft. Tussen de eerste experimentele film Handen (1960) en zijn laatste film Bye zit meer dan 30 jaar maar dat je met films van één cineast te maken hebt, is direct duidelijk. Van der Elsken heeft een volstrekt eigen stijl die zich laat kenmerken door directheid en persoonlijke betrokkenheid.

Zijn onderwerpen haalt hij uit zijn directe omgeving. Zo volgt hij in Welkom in het leven, lieve kleine (1963) zijn eigen gezin met als middelpunt zijn vrouw Gerda en hun dochter Tinelou. Gedurende 33 minuten gunt Van der Elsken de kijker een intieme blik in zijn ietwat chaotische gezinsleven. Met de camera in een intimiderende nabijheid zijn we als kijker getuige van het reilen en zeilen van het jonge gezin, in afwachting van de geboorte van zijn zoon Daan Dorus. Met een voice-over licht filmer Van der Elsken de beelden toe. Echter op het moment suprême, de bevalling zelf, ontpopt de filmer zich weer tot fotograaf en filmt een ander de constant fotograferende Ed van der Elsken terwijl zijn vrouw in barensnood verkeert.

In Avonturen op het land (1980) gunt Van der Elsken ons opnieuw een kijkje in het gezinsleven. Het ondertussen grotere gezin woont niet langer in de binnenstad van Amsterdam maar in een boerderij aan de IJsselmeerdijk bij Edam. Ondanks deze verandering zijn er vele constanten. Nog steeds heeft Van der Elsken geen enkele moeite met het intiem documenteren van zijn Jan Steen-achtige huishouden. De nieuwsgierigheid die hij in de steedse omgeving tentoonspreidde, is nog steeds aanwezig. Maar nu deelt hij de kijker meer dan een uur in zijn fascinatie voor het landelijke leven met onder andere het wel en wee van koeien, zwaluwen en bloedzuigers.

Het indringende Bye (1990) zorgt bij mij ook vele jaren nadat ik het voor de eerste keer heb gezien nog steeds voor een ongemakkelijke kijkervaring. Het is een afscheid van iemand die geen afscheid wil nemen. Het werk is nog niet gedaan. Er moeten nog fotoboeken worden gemaakt en met mensen worden gesproken. In de laatste maanden van probeert hij er nog van te maken wat er van te maken valt. Ondertussen maakt hij de kijker deelgenoot van zijn lijdensweg, de laatste levensmaanden van iemand die nog niet zolang geleden te horen heeft gekregen dat hij een ongeneselijke vorm van prostaatkanker heeft. Voor wie het na het zien van de eerdere films op de twee DVD's nog niet had beseft: werken en leven zijn voor Van der Elsken verwisselbare begrippen. Met een soms onbegrijpelijke werklust voor iemand die weet dat hij in de laatste maanden van zijn bestaan leeft, blijft hij volharden in het maken van beelden. Bye is een beklemmend afscheid van een bevlogen fotograaf en filmer.

Naast De verliefde camera verscheen bij Rubinstein eveneens Ed van der Elsken My Amsterdam. Ook deze DVD is een toonbeeld van levenslust en directheid. Twee absolute aanraders om kennis te maken met de cineast Van der Elsken!

Ed van der Elsken
De verliefde camera
2 DVD's (Disk 1: 7 films, 2 uur en 18 minuten en disk 2: 3 films, 3 uur en 15 minuten)
ISBN 9789047600237
Prijs € 24,95
Uitgegeven door Rubinstein Media
Verschenen september 2012