cadoc.nl, boeken over kunst, fotografie en vormgeving (en nog veel meer)
Piet Zwart (1885-1977). Vormingenieur
Dinsdag 13 januari 2009

"Eindelijk!" zal menig liefhebber van fotografie en typografie hebben geroepen. Eindelijk verschijnt er eens een veelomvattende monografie over deze veelzijdige man. Ik heb het over Piet Zwart: , interieurarchitect, modeontwerper, reclametypograaf, fotograaf, criticus, docent en industrieel vormgever. Yvonne Brentjens" "Piet Zwart (1885–1977). Vormingenieur" laat beelden zien die een groot deel van de liefhebbers van zijn constructieve werk nog niet eerder hadden gezien.

Misschien moet ik vooraf vertellen op basis waarvan mijn beeld over Piet Zwart is ontstaan. In de eerste plaats op basis van de boeken in mijn eigen boekenkast. Daar staan gebroederlijk "Dutch Graphic Design: A Century" van Kees Broos en Paul Hefting en "Dutch Graphic Design, 1918 – 1945" van A.W. Purvis naast elkaar. Daarin worden de beeldiconen die Piet Zwart heeft ontworpen voor Bruynzeel of de Nederlandsche Kabelfabrikant (NKF) gepresenteerd en bejubeld. Daarnaast heb ik nog "Piet Zwart (1885–1977)" en "Retrospektive Fotografie. Piet Zwart" van Kees Broos in de kast staan over het fotografische oeuvre van Piet Zwart. Mijn beeld van Piet Zwart is daarom gefragmenteerd ontstaan en sterk gelimiteerd. Ik kende alleen de constructivist Piet Zwart. Nu zijn oeuvre in de volle breedte bijeen is gebracht en in een (internationale) context is geplaatst, ontstaat bij mij een completer en een meer samenhangend beeld.

(A)typische beginjaren van een vormingenieur. De beeldiconen die Piet Zwart heeft ontworpen voor Bruynzeel of de Nederlandsche Kabelfabrikant (NKF) staan in schril contrast met zijn beginwerk. Niet verwonderlijk natuurlijk als je je bedenkt dat de academietijd zelden de meest revolutionaire periode is in iemands artistieke loopbaan. Piet Zwart hield zich in zijn academietijd en een korte periode daarna, bezig met de geaccepteerde ontwerpsmaak van die tijd. Het boek toont veel, voor mij, nieuw materiaal van Piet Zwart. Een slaapkamerameublement, borduurontwerpen en behang. De ontwerpen die hij tot en met 1917 maakte, vol zwierige lijnen en bloempatronen, lijken in niets op de later voor hem kenmerkende constructieve werken met primaire kleuren, geometrische vormen en fotomontage. Het omslagjaar voor zijn manier van werken is 1919.

Piet Zwart – 'amsterdam – batavia door de lucht – ook post van u?'
Piet Zwart – 'amsterdam – batavia door de lucht – ook post van u?'

Stijl–contacten en Internationale invloedssferen
In 1919 trad Piet Zwart in dienst als tekenaar bij architect Jan Wils. Via Wils kwam Piet Zwart in contact met de firma Bruynzeel en Vilmos Huszàr. Het contact met Huszàr moet een grote invloed hebben gehad. Als je de catalogus doorbladerd zie aan de jaartallen onder de afgebeelde ontwerpen in de periode 1917 tot en met 1921 geen evolutie maar een revolutie. In slechts enkele jaren heeft Zwart zijn vormtaal omgegooid. Het zijn ook de jaren waarin Zwart in contact komt met een groot aantal collega–ontwerpers die al eerder afstand hebben genomen van het ornamenteren. Dan ontstaan de beelden zoals we die van Piet Zwart kennen.

Een completer en samenhangender beeld en relativerend
Auteur Yvonne Brentjens heeft een kritische houding als het gaat om de originaliteit van het constructieve werk van Piet Zwart. Eerstelingen van Piet Zwart worden in verband gebracht met eerder werk van collega–vormgevers als Moholy–Nagy, Rodchenko en El Lissitzky. In veel gevallen is dat zeer geslaagd. Het plaatst namelijk het werk van Piet Zwart in een internationale context. Het laat ook zien dat de constructieven regelmatig leentjebuur bij elkaar speelden. Minder interessant is de vraag of Piet Zwart nu écht de eerste was die met een bepaald idee kwam. Ten eerste omdat schijnbaar op meerdere plekken tegelijk dezelfde inspirerende geest rondwaarde en een "ontdekking" simpelweg niet exclusief aan één specifieke persoon te koppelen is. Ten tweede is de ontdekking maar de helft van het verhaal, het gaat er ook om wat je er mee doet. Neem nu de manier waarop Piet Zwart fotografisch materiaal, typografie, kleur en compositie gebruikte. De wijze waarop hij dat deed voor "NKF–catalogus 1927/1928" is typisch Piet Zwart en het werk draagt onmiskenbaar zijn handtekening. De manier waarop hij consequent met deze beeldelementen is omgegaan én heeft toegepast in een reclame–uiting, is uniek. De verleiding om mee te gaan in een première–competitie is niet alleen die veel ontwerpers en kunstenaars niet konden weerstaan (er is menigmaal een stuk geantedateerd…) maar waar helaas ook de auteur geen weerstand aan heeft kunnen bieden.

Toch is "Piet Zwart (1885–1977). Vormingenieur" voor mij een zeer geslaagd boek. Het is de eerste keer dat zo uitgebreid het brede oeuvre van Piet Zwart in één boek is samengebracht. Het bevat ook lekker veel beeldmateriaal, niet onbelangrijk als je het werk van een vormingenieur wilt bewonderen. De grootste verrassing is het vroege werk van Piet Zwart en de kort periode die hij nodig had om zich van een heel andere beeldtaal te bedienen.


Yvonne Brentjens
Piet Zwart (1885–1977). Vormingenieur
303 bladzijden
Prijs € 39,90
Waanders
ISBN 978 90 400 8462 1
Verschenen juni 2008
Links bij dit artikel: