't Manco - Georges Perec (vertaling: Guido van de Wiel)
Donderdag 7 mei 2009

Is het mogelijk om een tekst te schrijven, ja zelfs een heel boek, wanneer je de meest gebruikte letter uit een taal laat ontbreken? Wordt het een gedrocht waarbij ten koste van de vorm de inhoud wordt geofferd? Is een dergelijke tekst überhaupt leesbaar? Wat voor boek ontstaat er wanneer de "E" er niet één keer in voorkomt? De antwoorden zijn achtereenvolgens: Ja, het is mogelijk. Nee, het wordt geen gedrocht en ja, de tekst is zelfs zeer leesbaar en de naam van het boek is ' Manco.

Van het origineel, La Disparition (1969) door Georges Perec, had ik al wel gehoord maar heb het nooit gelezen. Ik ben de Franse taal net niet machtig genoeg om het probleemloos (en woordenboekvrij) te kunnen volgen. Nu bestaat de mogelijkheid om het boek alsnog te lezen in een Nederlandse vertaling. Guido van de Wiel, organisatieadviseur(!), heeft ruim tien jaar gewerkt aan de vertaling van Perec's omvangrijke lipogram. Een lipogram is een tekst waarin de auteur met opzet een (of meerdere) letters niet gebruikt. "'t Manco" is een "e–lipogram. Mocht u daar nog aan twijfelen: uit recent onderzoek blijkt dat, afgaande op de frequentie van lettergebruik in enkele romans, de "e" de meest gebruikte letter is in het Nederlands. Op enige afstand gevolgd door de "n", "a", "i", "r" en "t".

Een heidens karwei moet het zijn geweest. De uitdagingen voor een vertaler zijn legio. Niet in de laatste plaats omdat een e–loze vertaling in een taal waarbij alle bepaalde ("de" en "het") en onbepaalde lidwoorden ("een" en "geen") een "E" bevatten, onmogelijk lijkt.

Apostrofredding.
De oplossing voor de lidwoorden wordt gevormd door óf eenvoudig een lidwoord weg te laten, óf een apostrof te gebruiken. Dit weglatingsteken vormt de redding voor een anders onmogelijke opgave. Door de titel wordt ook direct duidelijk dat het niet anders kon. Een ander bijkomend effect is dat de tekst een soort automatisch staccato krijgt. Verrassend genoeg is dat, ook na vele tientallen bladzijden lezen, niet té hinderlijk. Als je lezen met wandelen zou vergelijken, dan zou je verwachten dat je zonder gebruik van een "E" om de haverklap moet strompelen. Maar daar is bij deze vertaling geen sprake van: het voelt meer als wandelen waarbij zo af en toe gehinkeld moet worden.

Dat mag blijken uit het onderstaande voorbeeld dat ook op de website van De Arbeiderspers staat (Vertaling "t Manco (p 277–278; Van de Wiel, 2009)):

"Kijk maar ´ns naar dit proza dat ik onlangs ontving." Hij pakt uit zijn tas ´n manuscript dat hij in Ottaviani´s hand drukt. "Waarom krijgt Ottavio "t?" vraagt Squaw, waaruit blijkt dat zij d"r nog altijd niks van snapt. "Wacht maar, jij snapt "t zó ook," claimt Aloysius halfzacht. ´n Grijns vol spot wordt rondom zijn mond zichtbaar. Ottavio Ottaviani knijpt zijn lorgnon nogmaals vast, kucht ´ns, slikt wat, hapt naar lucht, waarna hij stoïcijns voordraagt:

" "Doop dit kind," zucht Orgon, Ubu´s zoon. "Ik buik uit door jouw zuurkool, rookworst, broccoli, toch volgt nog romig vruchtijs; grog is op, dus drink punch." Hij drinkt ook wijn, rum, scotch, gin–tonic, in ´n minuut snurkt hij. ´n Hoop opschudding volgt, dit smoort zijn snurktoon. Ik loop richting ´n brug, op dit punt rust dit kind uit Orgons lijn, uit Ubu´s lijn, uit. ´n Condor stijgt op, "t luchtruim in. ´n Lynx wijkt uit voor hij ´n dingo in "t zicht krijgt. ´n Hond vlucht. ´n Rund springt op. Hun vluchtrichting: zuid, noord, oost? ´n Grizzly loopt ´n wondschot in zijn strot op. Hij lijdt nog ´n tijd. ´n Klimop vult ´n muur; ´n twijg loopt wijd uit door ´n kruikoor, zó ´n gipston in. Ubu prijst zich rijk door zijn kilo´s in goud."

Bewust manco.
De hoofdpersoon in "t Manco, Anton Vocalis, heeft het gevoel dat er iets ontbreekt maar wat precies kan hij niet onder woorden brengen. Vocalis verdwijnt aan het eind van het vierde hoofdstuk en hoofdstuk 5 ontbreekt in zijn geheel. Daarna wordt geprobeerd zijn verdwijning op te lossen. "La Disparition" was voor Georges Perec veel meer dan het vervaardigen van een buitenproportioneel lipogram. In "t Manco verwijst Perec meerdere keren naar leegte en afwezigheid. Hij verwijst daarmee naar een echte verdwijning, die van zijn (Joodse) moeder in 1943.

Ontzag.
Je kunt niet anders dan ontzag hebben voor de vertaler, Guido van de Wiel. Ik kan niet beoordelen in hoeverre hij trouw het Franstalige origineel heeft gevolgd maar wat wel duidelijk is, is dat hij diverse literaire knipogen naar de Nederlandse situatie heeft omgezet. Met veel plezier heb ik bijvoorbeeld de gelipogrammaticeerde versie van Marsman´s "Herinnering aan Holland" gelezen. Een tipje van de sluier oplichtend om u alvast enthousiast te maken:

Dacht ik aan Holland
Zag ik wijd 'n stroom afwaarts
Traag door langdurig
Laagland gaan,
'n Rij onnavolgbaar
IJl, lang stuk Robusta's
Als hoogstaand pluimdons
Aan 'n kimlijn staan;
...


Voor de rest van de tekst en de vele vondsten van de vertaler om ook in het Nederlands het e–lipogram van Perec in stand te houden, zult u zelf het boek moeten lezen. Laat u verrassen door dit opvallend leesbare e–loze boek. En maak na lezing een diepe buiging voor de vertaler...

Georges Perec (vertaling: Guido van de Wiel)
't Manco
176 bladzijden
Prijs € 34,95
De Arbeiderspers
ISBN 978–9–02956–766–4
Verschenen april 2009

Links bij dit artikel: