Fotocollage staat bij vele bekend als een uitvinding van de twintigste eeuw. Wie aan fotocollages denkt, ziet dan ook beelden voor zich van bijvoorbeeld Kurt Schwitters, John Heartfield, Max Ernst, Richard Hamilton of Robert Rauschenberg. Het is daarom verrassend dat "Playing with Pictures. The Art of Victorian Photocollage" fotocollages laat zien die uit de tweede helft van de negentiende eeuw stammen. En dus slechts decennia na de ontdekking van de fotografie zijn ontstaan.

Deze Victoriaanse collages zijn de voorgangers van de collages die we allen kennen. Ze wijken op een aantal punten echter af van hun moderne navolgers. Zo werden de Victoriaanse fotocollages niet gemaakt door (beroeps)kunstenaars maar door dames uit aristocratische kringen en daarnaast combineerden zij fotografische beelden met de toentertijd meer traditionele media als potlood, krijt en waterverf.

Uit: 'Playing with Pictures. The Art of Victorian Photocollage' (Yale University Press, 2009)

Beide verschillen zijn eenvoudig te verklaren. Ten eerste was het bijhouden van een fotoboek met en voor vrienden een sociale aangelegenheid waar de Victoriaanse vrouw de regie over voerde. Er bestond een levendige ruilhandel tussen vrienden en kennissen in zogenaamde carte–de–visite–portretten. In de gegoede kring liet men zichzelf en hun naasten fotografisch portretteren, waarbij de portretten werden bevestigd op kartonnen plaatjes van ca. 6 x 8,5 centimeter. Deze werden dan geruild met vrienden en familieleden. Deze cartes–de–visite werden in speciaal daarvoor ontworpen albums gestoken. Het bijhouden van dergelijke albums en het regelen van het ruilverkeer van deze cartes–de–visite was vrijwel exclusief voorbehouden aan de (Victoriaanse) vrouw.

Dat deze eerste collages niet alleen bestonden uit bestaand beeldmateriaal, zoals we gewend zijn in de modernere collages, maar werden verrijkt met bijvoorbeeld potlood en waterverf is verklaarbaar door enerzijds de schaarste aan bestaand fotografisch materiaal en de traditie van het album amicorum, ofwel een vriendenalbum. Binnen deze traditie was het gebruikelijk dat een vriendenalbum werd gevuld met sierlijk geschreven gedichten en verzen die werden verrijkt met tekeningen en aquarellen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de eerste albums waarin de fotocollage is toegepast, een combinatie van fotografie en schilderingen laten zien.

In de eerste albums waarin beeld en schilderachtige elementen worden gecombineerd, is nog te zien dat het geschilderde een kader om de foto´s vormt. Pas later wordt er vrijelijker, en daardoor meer humoristisch, gecombineerd. Opvallend is dat dan pas de collage ook echt "werkt". Je ziet dat wanneer een deel van een foto uit de oorspronkelijke context wordt verwijderd en in een nieuwe wordt geplaatst, het effect van de collage volledig wordt benut.

Neem bijvoorbeeld de onderstaande fotocollage met flamingo en schildpad. Daarin zijn twee portretten uit hun vertrouwde context van de carte–de–visite geplukt en in een nieuwe (bizarre) context geplaatst. Vooral de oude, zeer serieus kijkende dame op de flamingo werkt op je lachspieren. Absurde beelden werden sowieso niet geschuwd in deze albums met fotocollages. Beelden die wellicht ontstonden onder invloed van de destijds moderne kinderboeken zoals Edward Lear´s Nonsense books, de sprookjes van de gebroeders Grimm en niet te vergeten de boeken van (amateurfotograaf!) Lewis Carroll.

Playing with Pictures. The Art of Victorian Photocollage laat beelden zien die tot voor kort niet voor een groot publiek toegankelijk waren. Het zijn verrassende en vaak ook zeer speelse collages die de Victoriaanse dames omstreeks 1860/1870 in elkaar hebben gezet. Misschien dat ze nog niet altijd doen denken aan de collages die bijvoorbeeld Max Ernst een halve eeuw later zou maken. Eerder liggen associaties met het absurde knip–en–plakwerk van Monty Python op de loer. Toch geven de collages al wel een indruk van de mogelijkheden en kracht van het buiten de oorspronkelijke context plaatsen van fotografische beelden. Een heerlijk bladerboek om vaak nog eens ter hand te nemen!

Uit: 'Playing with Pictures. The Art of Victorian Photocollage' (Yale University Press, 2009)

Detail uit: 'Playing with Pictures. The Art of Victorian Photocollage' (Yale University Press, 2009)

Uit: 'Playing with Pictures. The Art of Victorian Photocollage' (Yale University Press, 2009)